Büyüme ve gelişme anne karnında başlar ve yetişkin döneme kadar devam eder. Büyüme-gelişme yaş gruplarına ve cinsiyete göre önemli farklılıklar içerir.¹

Her yaş grubu için büyümeyi olumlu ya da olumsuz etkileyen faktörler de farklılık göstermektedir. Bu sebeple çocukların büyüme ve gelişmesinin yakından takip edilmesi önemlidir.¹

Büyüme Nedir?

Büyüme, vücudun en küçük birimi olan hücrelerin sayısı ve büyüklüklerinin artmasıdır.¹

Çocuklar her yaşta aynı hızda büyümezler. Örneğin en hızlı büyüme, anne karnında, ilk 2 yaşta ve ergenlik döneminde olur.¹

Bir çocuğun sağlıklı olması için hayatının ilk yıllarındaki büyüme ve gelişmesi büyük önem taşımaktadır.²

• Doğumdan kısa bir süre sonra, bir bebek normalde doğum ağırlığının yaklaşık %5 ila %10'unu kaybeder.³

• Yaklaşık iki haftalıkken tekrar kilo almaya ve hızla büyümeye başlar.³

• Hayatının ilk 5 ayında, bir bebeğin ağırlığı doğum ağırlığının iki katına, 1 yaşında 3 katına ulaşır.⁴

• 2-5 yaş arasında yılda yaklaşık 2-2,5 kilogram almaya devam eder ve 10 yaşına kadar sabit bir hızda büyüme görülür.³

• Bir yaşına kadar boy %50 artarak 75 cm'e kadar ulaşır.⁵

• İki-dört yaş arasında 7 cm, 4 yaş sonrası ergenliğe kadar 5-6 cm uzar.⁶

• Ergenlik bir insanın hayatındaki son büyüme atağıdır: kızlarda 8-13, erkeklerde 9-14 yaş arasında başlar.⁷

Büyüme hızının yüksek olduğu dönemlerde çocuğun besin ihtiyacı da artar: Örneğin bir bebek, okul öncesi veya okul çağındaki bir çocuğa kıyasla daha fazla kaloriye ihtiyacı duyar. Çocuk ergenliğe yaklaştıkça, büyüme hızındaki artışa paralel olarak, besin ihtiyacı da tekrar artar.³

Büyümede Beslenmenin Önemi

Hipofiz bezinden salgılanan büyüme hormonu, cinsiyet hormonları ve tiroid hormonları büyümeyi düzenler, eksikliğinde ise büyüme geriliği görülür. Bunların dışında beslenme de büyümeyi etkileyen önemli bir faktördür.⁸

Beslenme açlık duygusunu bastırmak, karın doyurmak ya da canın çektiği şeyleri yemek içmek değildir. Beslenme; sağlığı korumak, geliştirmek ve yaşam kalitesini atırmak için vücudun gereksinimi olan besin ögelerinin yeterli miktarda alınıp vücutta kullanılmasıdır. Optimal sağlık için yaşamın her döneminde sağlıklı beslenme esastır.⁸

Ancak büyüme hormonu eksikliği ya da genetik hastalıklardan kaynaklı boy kısalığı beslenme ile düzeltilemez! Çocukları fazladan yemek yemeye veya daha fazla vitamin, mineral veya diğer besinleri almaya zorlamak boylarını uzatmadığı gibi şişmanlığa yol açabilir. Ayrıca büyümesini engelleyen altta yatan sebebin bulunmasının gecikmesine sebep olabilir.^8-9

Büyümeyi Nasıl Takip Ederim?

Bir bebek veya çocuğun fiziksel büyümesi yaşıtları ile karşılaştırmalı olarak takip edilir. Bu amaçla topluma özgü olarak geliştirilmiş büyüme eğrileri kullanılır. Büyüme eğrilerinde toplum ağırlık ve boy değerleri dikkate alınır ve o topluma özgüdür.¹⁰

Büyüme eğrileri, persentil değerleri kullanılarak oluşturulmuştur. Persentil, bir çocuğun kendi yaşı ve cinsiyetindeki normal büyüme verilerine göre hangi düzeyde olduğunu değerlendirmek amacıyla en yaygın kullanılan ölçüdür.¹¹ Alt sınırı belirleyen 3. persentil, üst sınırı tanımlayan 97. persentil, ortalama için 50. persentil ve ara persentil (10., 25., 75. ve 85.) değerleri kullanılarak büyüme eğrileri oluşturulmuştur. Bu eğrileri kullanarak çocuğunuzun yaşıtlarına göre durumunu görsel olarak değerlendirebilirsiniz.¹

Çocuğunuzun persentil değerini öğrenmek için tıklayınız.

Boy Kısalığı Nedir?

Boy kısalığı sık karşılaşılan bir sorundur. Genel bir tanımla bebek/çocuğun boyunun olması gerekenden daha kısa olmasıdır. Bu ölçümlerle iki şekilde gösterilebilir:¹²

• Ölçümün büyüme eğrisinde 3. persentilin (yaklaşık 2 SD) altında olması – Kesin olmamakla birlikte bu tür boy kısalıkları genellikle yapısal veya ailevi boy kısalıklarını göstermektedir.¹²

• Ölçümün ortalamanın 3 SD (standart deviasyon) değerinden daha düşük olması – Boy kısalığının altta yatan sistemik hastalık veya endokrin bozukluk gibi patolojik nedenlere bağlı olma olasılığı daha yüksektir.¹²

Boy kısalığına yaklaşımda mutlak boydan daha önemli olan diğer bir ölçüt büyüme hızıdır. Boyu normal persentiller içinde olduğu halde büyüme hızının düşük olması dolayısıyla çocuğun zaman içinde persentil kaybetmesi altta yatan patolojik nedenin ilk belirtisi olabilir. Büyüme hızı, mevsimsel büyüme farklılıkları ve ölçüm hatalarına bağlı yorum hatalarını ortadan kaldırmak için, yıllık bazda değerlendirilmelidir. Çeşitli dönemlere göre ortalama normal büyüme hızları şöyledir:¹²

Büyüme hızı mutlak ortalama değerleri:¹²

0-6 ay arası 16 cm,
6-12 ay arası 8 cm,
1-2 yaş arası 10-12 cm/yıl,
2-4 yaş arası 7 cm/yıl,
4 yaştan ergenliğe kadar da 5-6 cm/yıl.

Ergenlik öncesi büyüme hızı en düşük düzeylere düşer ve 3-4 cm/yıl gibi olur.
Ergenlik döneminde, ergenlik evresine göre değişmekle birlikte;¹²

Kızlarda 7-8 cm/yıl,
Erkeklerde 9-10 cm/yıl.

Boy kısalığı erken bebeklik döneminde veya çocukluğun herhangi bir döneminde ortaya çıkabilse de, genellikle ergenlik başladığında (yaklaşık olarak kızlarda 10 yaşında ve erkeklerde 11 yaşında) fark edilir. Normal potansiyeline erişme fırsatının değerlendirilmesi, ergenlik sona erdiğinde, genellikle çocuk 16 yaşına gelmeden sona erecektir.¹³

Eğer endişeliyseniz, 8 - 10 yaşları arasındayken çocuğunuzu muayene ettirmek veya en azından doktorunuzla bu konuda konuşmak en uygun zamandır. Aksi takdirde, müdahale için geç olabilir.¹³

Boy Kısalığının Nedenleri

Kısa boy veya büyüme geriliğinin farklı türleri ve nedenleri vardır ve bunlar farklı şekilde ortaya çıkacaktır. Koşul aralığı çok geniş olduğu için, büyüme geriliği çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir:¹²

• Nedeni bilinmeyen boy kısalıkları.

• Orantılı boy kısalığı.

• Orantısız boy kısalığı.

Nedeni bilinmeyen (ailevi veya yapısal) boy kısalığı

• Yapısal boy kısalığında doğum tartı ve boyu normaldir. Genellikle 3-4 yaşlarına kadar büyüme normaldir. Daha sonra 3. persentil altına düşerler ve ergenlik yaşlarına kadar 3. persentil altında giderler. Sıklıkla ergenlik gecikir. Ergenlik başladıktan sonra büyüme hızlanır ve sonunda bu çocuklar hedef boylarına ulaşırlar. Bu çocukların kemik yaşları da geridir. Ailede benzer gecikme öyküsü olabilir. Erkeklerde daha sıktır.¹²

• Ailevi boy kısalığında ise anne ve/veya baba boyu kısadır (<3 persentil). Bu çocukların boyları kısa ancak büyüme hızları normaldir. Kemik yaşı kronolojik yaşa uygundur dolayısıyla nihai boy da kısa ancak hedef boy potansiyeline uygundur.¹²

Orantılı boy kısalığı

Doğumdan önce veya sonra başlayabilir. Başlama dönemine göre olası sebepler şöyledir:¹²

• Doğumdan önce: Kromozom (gen) bozuklukları, doğumsal gelişim bozuklukları, düşük doğum ağırlıklı bebek (SGA) gibi.

• Doğumdan sonra: Beslenme yetersizliği, hormon bozuklukları, psikososyal boy kısalığı gibi.

Orantısız boy kısalığı

Çeşitli malign hastalıklar sebebiyle radyoterapi alan çocuklarda, iskelet displazilerinde (genetik geçişli bir hastalık) genellikle orantısız boy kısalığı mevcuttur.¹²

Boy Kısalığının Tedavisi

Boy kısalığının tedavisi altta yatan nedene göre planlanır.¹²

• Ailevi ve yapısal boy kısalıklarında çocuğun yakından izlenmesi önemlidir. Gerekli hallerde erkeklerde kısa süreli ve düşük doz hormon tedavisi verilebilir.¹²

• Büyüme hormonu eksikliğinde, kronik böbrek yetersizliğinde ve bazı genetik geçişli hastalıklarda (örneğin Turner sendromu, Noonan sendromu) büyüme hormonu tedavisi uygulanabilmektedir.¹³

• Beslenme yetersizliği (malnutrisyon) olan çocuklarda destek tedavisi, kronik hastalıklara bağlı boy kısalığında ise altta yatan hastalığın tedavisi önemlidir.¹²

• Psikososyal boy kısalığında çocuğun yaşadığı ortamın düzeltilmesi amaçlanır.¹²