Büyümeyi en çok beslenme, kalıtsal özellikler ve hormonlar etkiler.¹

Doğum boyu ve ağırlığı doğumdan önceki büyümenin bir göstergesidir. Hamilelik sırasında iyi beslenilmemesi, bazı ağır mikrobik hastalıklar geçirilmesi, alkol ve/veya sigara kullanılması veya bebeğin genetik hastalıkları nedeniyle anne karnındaki büyüme bozulabilir.¹

Anne babanın boyu çocuğun hedef boyunun belirlenmesinde kullanılan parametrelerden biridir. Ancak her çocuğun büyümesi takip edilmeli ve kendi potansiyeline ulaşması için çaba sarfedilmelidir:^1-3

• Çünkü her ne kadar anne-babanın boyu çocuğun potansiyelini gösterme noktasında önemli parametreler olsa da bazı durumlarda yanıltıcı sonuçlar verebilir.⁴ Özellikle büyüme hızı düşük çocuklarda ebeveynlerin boyundan bağımsız olarak allta yatan başka bir patoloji olup olmadığı araştırılmalıdır.³

• Çocuğunuzun büyümesi veya gelişmesiyle ilgili endişeleriniz varsa doktorunuzla konuşun.

• Çocuğunuzun çok yavaş büyüdüğü tespit edilirse, doktor karaciğer, böbrek ve bağırsak hastalıkları, hipotiroidizm, büyüme hormonu eksikliği veya büyümeyi etkileyebilecek diğer hastalıklar açısından kontrol etmek için testler isteyebilir.^3-5

Normal bir büyüme için dengeli beslenme şarttır. Altı ay anne sütü ve daha sonra uygun ek gıdaların başlanması gerekir. Özellikle ilk 1 yaş içindeki beslenme çok önemlidir. Çocuklar besinlerle gerekli miktarlarda protein (kuru baklagiller, süt ürünleri, yumurta, et), yağ, karbonhidrat (ekmek vb.), sebze ve meyveler, vitamin ve mineral almalıdır.⁶

Ancak büyüme hormonu eksikliği ya da genetik hastalıklardan kaynaklı boy kısalığı beslenme ile düzeltilemez! Çocukları fazladan yemek yemeye veya daha fazla vitamin, mineral veya diğer besinleri almaya zorlamak boylarını uzatmadığı gibi ağırlık artışına yol açabilir.⁶

İnsan vücudunda büyümeyi düzenleyen bir grup salgı bezi vardır. Bedenimizin normal çalışması için bu salgı bezleri birlikte çalışır.¹

Ana salgı bezine hipofiz adı verilir. Bu salgı bezi vücudumuzdaki diğer birçok salgı bezini kontrol eder. Beynimizin alt orta kısmında yer alır ve yaklaşık olarak bir bezelye tanesi büyüklüğündedir. Bu bezden salınan hormonlar ve etkileri aşağıda listelenmiştir:^1,7

• Büyüme hormonu (GH): Karaciğerde üretilmesini sağladığı büyüme faktörleri aracılığıyla uzamamızı sağlar.

• Ergenliği uyarıcı hormonlar (FSH ve LH): Ergenlik döneminde salgılanırlar ve erkeklerde testisler tarafından testosteron, kızlarda yumurtalıklardan östrojen üretilmesiyle her iki cinsiyette ergenlik dönemindeki hızlı büyümeye katkı sağlanır.

• Tiroid bezini çalıştıran hormon (TSH): Boynun ön kısmında yer alan tiroid bezini uyararak üretilmesini sağladığı hormonlar vücudun çalışma hızını, beyin gelişimini ve kemiklerin büyümesini etkiler.

• Su tutan hormon (ADH): Vazopressin adı da verilir, vücutta sodyum ve su dengesini korumaya yarayan hormondur.

• Böbrek üstü bezini çalıştıran hormon (ACTH): Vücudun stresle baş etmesini sağlayan hormondur. Böbrek üstü bezlerinden kortizon hormonunun salgılanmasını sağlar.

• Süt yapan hormon (Prolaktin): Emzirme döneminde kadınlarda memelerde süt yapımını sağlayan hormondur. Bunun dışında bağışıklık sistemi, metabolizma, üreme ve vücut sıvıları üzerine de etkileri olan bir hormondur.

Çocukluk döneminin çeşitli ağır hastalıkları büyümeyi olumsuz yönde etkiler. Örneğin kalp, akciğer, böbrek gibi organların uzun süreli ve önemli hastalıkları ile besin maddelerinin emilerek kana karışmasını bozan mide-bağırsak hastalıkları büyüme üzerinde olumsuz etki yaratır.^1,8

Bazı hastalıkların tedavisinde kullanılan belirli ilaçlar büyümeyi olumsuz yönde etkileyebilir. Yaşamsal önemi olan ilaçlar konusunda doktorunuzun vereceği karar önemlidir.^1,8

Tiroid hormonu eksikliği hem yavaş büyüme hem de zihinsel gelişimin olumsuz etkilenmesi ile sonuçlanır. Bu sorun doğuştan olabileceği gibi çocukluk veya erişkin çağda herhangi bir zamanda gelişebilir. Tiroid hormonu eksikliği, kan testi ile saptanır ve ilaç ile kolayca tedavi edilebilir.^1,8

Büyüme Hormonu büyümeyi doğrudan etkileyen hormondur. Büyüme hormonu eksikliğinin yanında hipofizden salgılanan diğer hormonlar da eksik olabilir. Bu durum doğumsal olabileceği gibi, beynin (hipofiz veya hipofizi idare eden hipotalamusun) doğum sırasında veya sonrasında zarar görmüş olması, şiddetli kafa yaralanması, çeşitli hastalıklar nedeni ile beyin hasarlanması, ışın tedavisi veya tümörler nedeni ile olabilir. Büyüme hormonu eksikliği olan bir çocuk topluma göre ailesine göre kısa boyludur ama vücut oranları normaldir. Bu çocukların yüz yapıları genellikle yaşına göre küçük görünmesine neden olur ve kiloları biraz fazladır. Tedavisinde insan vücudunun yaptığı büyüme hormonu ile aynı yapıya sahip sentetik büyüme hormonu kullanılmaktadır. Tedavi süresi genellikle uzundur. Günümüzde, büyüme hormonu tedavisi her gün deri altına enjeksiyon şeklinde uygulanmaktadır.^1,8

Kemik yaşı iskelet sisteminin olgunlaşmasını gösteren bir ölçümdür. Çocuğunuzun el ve el bileğinin röntgen filmi çekilmesi ile değerlendirilir.^1,8

Çocuğun büyüme potansiyeli kendi takvim yaşının yanında iskelet olgunlaşması göz önünde tutularak değerlendirilir. Kemik yaşının belirlenmesi erişkin boyunun tahmin edilmesine de yardımcı olacaktır.^1,8

Doktorunuz çocuğunuzda çeşitli ölçümler yapacaktır:¹
• Kol ve bacak uzunluğunu,
• vücut ağırlığını,
• boyunu ve baş çevresini ölçebilir.

Bebeklerde boy sırtüstü yatarak ölçülür. Daha büyük çocukların boyu ayakta ölçülür ve bu ölçümler boy ve büyüme hızı kartlarına işaretlenir.

Doktorunuz çocuğunuzda çeşitli tetkikler yapacaktır:^1,8

• Çocuğunuzun ve ailenizin tıbbi özelliklerine dair detaylı bilgi alınır.

• Fizik muayene yapılır.

• Geçmiş büyüme verileri ve röntgen filmi incelenir.

• Çocukta boy kısalığına yol açabilecek hastalıkların olup olmadığını araştırmak için bazı böbrek, mide-bağırsak, kalp, tiroid veya kemik testleri yapılabilir.

Olası tüm sebepler elendikten sonra halen çocuktaki yıllık büyüme hızındaki yetersizliği açıklayacak bir hastalığa ulaşılmamışsa, teşhis büyüme hormonu eksikliği olabilir. Büyüme hormonunun kandaki düzeyi gün içerisinde geniş dalgalanmalar gösterdiğinden büyüme hormonu eksikliğini saptamak için özel testler gereklidir.¹

Bebeğin anne karnındaki büyümesi, sağlıklı bir hamileliğin kritik bir bileşenidir ve bebeğin uzun vadeli sağlığını etkiler. Bu nedenle annenin ve bebeğin sağlığının çok iyi izlenmesi gerekir.⁹

Bu amaçla bebeğin gebelik haftasına göre ulaşması gereken vücut ölçüleri ultrasonografi yardımıyla değerlendirilir.⁹

Büyüme geriliğine neden olan birçok durum tıbbi tedavi ile yönetilebilir veya düzeltilebilir.²

Büyüme geriliğinin tedavisi şu sorulara cevap bulunarak başlar:

• Büyüme geriliğine neden olan durum nedir?
  • Kronik hastalık ise tedavisi de bu hastalığın kontrol altına alınmasına bağlıdır.²
  • Beslenme yetersiz ve dengesiz ise düzenleme yapılır.²
  • Hormon eksikliği ise (büyüme hormonu, tiroid hormonu) eksik olan madde yerine konmalıdır.²

• Sorun ne kadar ciddi?

• Çocuğun mevcut sağlık durumu ve sağlık geçmişi nasıl?

• Çocuğun tıbbi işlemlerle başa çıkma ve ilaç kullanma isteği nasıl?

• Ebeveynlerin tedavi ile ilgili istekleri nelerdir?

Boy kısalıklarında, doğru tanı koyabilmek için ideal olarak çocukların belli aralarla izlenmeleri gerekmektedir. Tüm çocukların, doğumdan itibaren, yaş grubuna göre değişen aralıklarla düzenli olarak boy ve ağırlık ölçümü yapılması ve boyu kısa bulunan veya büyümesinde duraklama olan çocukların değerlendirilmeleri gerekmektedir.⁵

Maalesef bu ideal yaklaşım, ülkemizde bütün çocuklara uygulanamamaktadır. Yaşıtlarına göre boyunun kısa olduğunu fark eden veya büyümede bir duraklamadan şüphelenen ailelerin, çocuklarını vakit kaybetmeden doktora götürmeleri önemlidir.

İlk değerlendirmeler bir çocuk hekimi tarafından yapılmalı ve ciddi bir büyüme geriliği saptanırsa, Çocuk Endokrinolojisi Uzmanları tarafından incelenmelidir. Büyüme hormonu eksikliği bulunan çocuklar tedaviye alınmalıdır.⁵

Erken tanı çok önemlidir. Büyüme geriliğinin sebebi tespit edildikten sonra, birçok vakada uygun tedavi ile çocukların boylarının normal erişkin düzeyine ulaştığı görülmektedir. Ancak tanı geciktikçe tedavinin başarısı da azalmaktadır.⁵ Ergenlik tamamlandıktan sonra büyüme de tamamlanmakta, herhangi bir tedavi yapılamamaktadır.^10-11

İlk büyüme hormonu tedavisi 1960’lı yıllarda gerçekleştirilmiştir. Daha sonra 1985 yılında sentetik büyüme hormonları geliştirilmiş ve tedavide daha yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Günümüzde halen kullanılan ancak teknolojiyle birlikte daha da geliştirilen bu sentetik büyüme hormonlarıyla 30 yıldan fazla bir süre tedavi deneyimi bulunmaktadır.^12-13

Sentetik büyüme hormonu 1985 yılından beri dünyada çeşitli hastalıkların tedavisinde (büyüme hormonu eksikliği, Turner sendromu, düşük doğum ağırlıklı çocuk gibi) kullanılmaktadır. Başta Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı olmak üzere, FDA (ABD) ve EMA (Avrupa Birliği) otoritelerince de onaylanmıştır.^12-14

Doktorunuz tedavi önerirken çocuğun yaşını, genel sağlığını ve diğer faktörleri de dikkate alacaktır. Tedavide, sentetik büyüme hormonu günde 1 kez cilt altı enjeksiyon şeklinde ve akşam uygulanır.¹⁵ Büyüme hormonu tedavisinin çocukların okula devamlılığına ve sosyal aktivitelerine engel olmadığı beklenmekle beraber bu konuda hekiminiz sizi yönlendirecektir.

• Eğer büyüme hormonu eksikse, tedavi günlük sentetik büyüme hormonu enjeksiyonları ile yapılır (büyüme hormonu replasmanı). Düzenli olarak her gün uygulanması önemlidir. Tedavi, büyüme bittiğinde genellikle geç ergenliğe kadar birkaç yıl sürer.^2,8,10

• Tedaviye başlanma yaşı, anne-babanın boyu ve büyüme hormonu eksikliğinin derecesi tedavi başarısını etkileyebilir.^2-5

• Tedaviye ne kadar erken başlanırsa, çocuğun kendi ailesindekilere göre normal veya normale yakın bir yetişkin boyuna sahip olma şansı o kadar artar.^2,5

• Tedavi edilmezse, büyüme hormonu eksikliği çocuğun normal yetişkin boyuna ulaşamamasına neden olabilir.^2,5

• Büyüme hormonu eksikliği tedavisine başlandığında, dozun doğru olarak ayarlanması için sık olarak doktora gidilmesi gerekebilir.^2,5

• Çocukların büyümelerinin (boy ve ağırlık) düzenli olarak izlenmesi gerekir. Hastanın kullandığı ilaç dozu ve ilaca olan ihtiyacı zamanla değişebileceğinden sürekli izlem gereklidir. Tedavinin etkili ve güvenli olduğundan emin olmak için kan testleri de gereklidir.¹⁶

Bazı durumlarda (örneğin hipofiz bezinin zedelendiği travma veya hastalıklarda) büyüme hormonu takviyesine daha düşük dozda ömür boyu devam edilmelidir. Büyüme hormonu eksikliği olan tüm hastalar ve aileleri, Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı tarafından büyüme hormonu eksikliğinin yetişkinlikteki uzun vadeli sonuçları ve yaşam boyu büyüme hormonunun yerine konması için tedaviye devam edilmesinin gerekip gerekmediği hakkında bilgilendirilmelidir.^2,5,16,17

Yaşıtlarına göre boyunun kısa olduğunu fark eden veya büyümesinde bir duraklamadan şüphelenen ailelerin, çocuklarını doktora götürmeleri önemlidir.⁵

İlk değerlendirmeler bir çocuk hekimi tarafından yapılmalı ve ciddi bir boy kısalığı saptanırsa, Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı tarafından da incelenmelidir. Bu tespitlerde büyüme hormonu eksikliği bulunan çocuklar, tedaviye alınmalıdır. Erken tanı ile sorunu tespit edilen çocukların, uygun tedavi ile boyları kabul edilebilir şekilde normal düzeye getirilebilecektir.⁵

Büyüme hormonu eksikliğinin tanı ve tedavisi Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı tarafından gerçekleştirilmelidir. Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı, teşhis sonrası ilgili kriterlere göre tedaviyi düzenlemekte ve hastalık takibini yapmaktadır. Gerektiğinde tedavinin kesilmesine de yine uzman hekiminiz karar vermelidir.⁵

Günümüzde kullanılan büyüme hormonu tamamen sentetik yolla elde edilir ve vücudumuzda salgılanan hormonla aynı yapıya sahiptir. Herhangi bir hayvandan elde edilmesi söz konusu değildir.^2,15

Günlük kullanımda büyüme hormonu kullanan birkaç hasta, enjeksiyon yerinde bölgesel cilt reaksiyonları ve hafif şişme bildirmiştir. Bu durum, enjeksiyonun her seferinde başka bir vücut bölgesine uygulanmasıyla önlenebilir.¹⁵

Yaklaşık 38.000 büyüme hormonu kullanan hastanın verisini inceleyen, 2021 tarihli bir klinik araştırmada hastaların sadece %2.3’ünde yan etki ile karşılaşılmıştır. En sık gözlenen yan etkiler sırasıyla baş ağrısı, eklem ağrısı, skolyoz ve enjeksiyon yeri reaksiyonudur.¹⁸

Sekiz Avrupa ülkesinde yapılan ve sonuçları 2020 yılında yayımlanan bir klinik araştırmada ise büyüme hormonu eksikliği tedavisinin uzun dönem etkileri araştırılmıştır. Ortaya çıkan istenmeyen durumların genellikle hormon kullanımına değil, hormon kullanımını gerektiren, altta yatan hastalığa bağlı olarak ortaya çıktığı bildirilmiştir. Altta yatan başka bir hastalığı olmayan, sadece büyüme hormonu eksikliği veya sebebi bilinmeyen boy kısalığı sebebiyle büyüme hormonu eksikliği tedavisi başlanmış kişilerde ise büyüme hormonu kullanımının ölüm oranlarını artırmadığı ortaya konmuştur. ¹⁹

Halk arasında büyüme hormonu eksikliği tedavisinin kısırlığa sebep olduğuna ilişkin genel bir algı bulunmasına rağmen yan etkileri içerisinde böyle bir etki yer almamaktadır.^18-20